روشی كه در 150 كشور جهان تورم را كنترل كرده است
شورای عالی هماهنگی اقتصادی چندی پیش تصویب كرد كه بانك مركزی مجاز به عملیات بازار باز است و میتواند برای اعمال سیاست پولی، نسبت به خرید و فروش اوراق مالی اسلامی منتشر شده از سوی دولت اقدام كند.
برخی معتقدند این ابزار امكان مناسبی به بانك مركزی میدهد تا به اتكای آن بتواند كنترل لازم را بر رشد نقدینگی و تورم داشته باشد. درواقع بانك مركزی در بازار بین بانكی نسبت به خرید و فروش اوراقی كه دولت منتشر كرده، اقدام میكند.
علی سعدوندی، مدرس دانشگاه، امید بسیاری به اثرگذاری عملیات بازار باز دارد و معتقد است عملیات بازار باز تنها سیاست پولی است كه برای كنترل تورم بسیار مؤثر است.
سعدوندی كه سابقه كار اجرایی بانكی نیز دارد، كریدور نرخ بهره را مكمل عملیات بازار باز دانسته و میگوید: كریدور نرخ بهره در كنار این عملیات، سیاست بسیار موفقی در كنترل تورم بوده است. به همین دلیل است كه در بیش از 150 كشور جهان، تورم كنترل شده است.
آنچه در ادامه میخوانید مشروح گفتوگوی ایرناپلاس با این استاد بانكداری است.
ایرناپلاس: عملیات بازار باز بهطور مشخص چگونه كار میكند و چه تأثیری دارد؟
سعدوندی: پس از دههها تجربه جهانی ثابت شده كه عملیات بازار باز تنها سیاست پولی است كه برای كنترل تورم بسیار مؤثر است. تركیب عملیات بازار باز و كریدور نرخ بهره میتواند عرضه پایه پولی در بازار بینبانكی را كاملاً كنترل كرده و از این طریق نقش تثبیتی بر رشد نقدینگی و بهتبع آن تورم داشته باشد. بانك مركزی به جای اینكه مبالغی را با عنوان استقراض مستقیم به دولت تقدیم كند، مانند سایر فعالان بازار بهطور غیرمستقیم از طریق خرید اوراق قرضه یا مشاركت دولتی، عملیات تزریق منابع پولی را در بازار بینبانكی انجام میدهد.
تفاوت عملیات بازار باز با سیاستگذاریهای پولی این است كه معكوس آن نیز ممكن است. همانطور كه بانك مركزی میتواند اوراق را در بازار خریداری كرده و به جامعه پول تزریق كند، در صورتی كه انتظارات تورمی افزایش یافته و اقتصاد كشور به سمت تورم برود، بانك مركزی این امكان را دارد تا اوراقی را كه خریداری كرده، به فروش رسانده و بخشی از منابع بازار بین بانكی را جذب كرده و اینگونه قدرت تسهیلاتدهی بانكها را كنترل كند و سیاست انقباضی را در پیش گیرد.
البته عملیات بازار باز شرطی دارد كه باید رعایت شود. بانك مركزی نباید تابعی از دولت باشد؛ بلكه باید مستقلاً تصمیم بگیرد، هر چند كه دولت و بانك مركزی با یكدیگر تعامل دارند. در آن صورت نیز بانك مركزی در بسیاری اوقات علیرغم استقلالی كه دارد، تحت سلطه مالی دولت قرار میگیرد. با تمام اینها بانك مركزی باید مستقل باشد.
عرضه اوراقی بدون ریسك اعتباری
ایرناپلاس: اوراقی كه در این بازار خرید و فروش میشود، باید چه خصوصیاتی داشته باشد؟
سعدوندی: این اوراق باید نقدپذیری بالایی داشته باشند. به همین علت بانك مركزی تمایل دارد اوراق مشاركت یا اوراق قرضه دولتی را كه نقدپذیری بالایی دارند، خریداری كند. علاوه بر نقدپذیری بالا، این اوراق باید از كیفیت اعتباری بالایی برخوردار بوده و امكان نكول این اوراق وجود نداشته باشد. از آنجایی كه دولت میتواند اوراق را جایگزین اوراق دیگری كند و ممكن است بازپرداخت اوراق از طریق مالیاتها صورت گیرد، معمولاً استقراض دولت از طریق اوراق قرضه یا مشاركت داخلی ریسك اعتباری ندارد.
البته این تنها ابزار نیست و بانك مركزی میتواند از اوراق دیگری نیز استفاده كند. در صورتی كه نیاز باشد، این سیاست جدید را با عنوان تسهیل كمّی میشناسند. در سیاست تسهیل كمّی بانك مركزی علاوه بر اوراق كوتاهمدت دولتی، به سمت اوراق بلندمدت دولتی، اوراق شركتی و اوراق مسكن نیز تمایل پیدا میكند. به عبارت دیگر هنگامی كه اقتصاد در وضعیت ركودی قرار دارد، بانك مركزی از هر روشی استفاده میكند تا سیاست انبساطی در پیش گیرد و اقتصاد كشور را از ركود نجات دهد.
ابزاری دقیق برای كنترل تورم
ایرناپلاس: در رابطه با تأثیر عملیات بازار باز، بانك مركزی مستقیماً میتواند روی نرخ بهره و همچنین نرخ تورم اثر بگذارد؟
سعدوندی: بله، اكنون از كنترل نقدینگی در اقتصاد، به سمت تعیین نرخ سود حركت كردهایم. امروزه دیگر سیاست كنترل نقدینگی برای كنترل تورم به كار نمیرود. یك علتش این است كه سنجه دقیقی برای نقدینگی نداریم و تعاریف مختلفی برای نقدینگی وجود دارد. هیچگاه نمیتوانیم نقدینگی كشور را در آن واحد مشخص كنیم. یكی از دلایلش این است كه نقدینگی بهصورت درونزا در بانكهای تجاری كشور تعیین میشود و اطلاعات بانك مركزی در این زمینه كافی نیست.
این در حالی است كه نرخهای سود بهویژه نرخهای سود دائم بانكی و نرخهای سود اوراق مشاركت دولتی مشاهدهپذیری بسیار بالایی دارد. بانك مركزی از این طریق میتواند حتی تا یكصدم درصد نرخهای سود را نیز تعیین كند. بنابراین دقت سیاستگذار بالا میرود. تأثیر تعیین نرخ سود در اقتصاد بسیار بهتر و كاراتر از سیاستهای دیگری بوده كه برای كنترل تورم استفاده شده است.
اقتصاددانها با عملیات بازار باز آشنایی ندارند
ایرناپلاس: با عنایت به این موارد چرا تا پیش از این به سمت استفاده از این سیاست نرفته بودیم؟
سعدوندی: علم اقتصادی كه در ایران تدریس میشود و در سیاستگذاریهای كشور ساری و جاری است، حداقل بین 20 تا 40 سال با اقتصاد پیشرو در سطح جهانی فاصله دارد. یكی از مشكلاتی كه ملاحظه كردم این است كه حتی اقتصاددانهای پولی ما نیز با عملیات بازار باز آشنا نبودهاند. كتابهای درسی 30 سال گذشته نشان میدهد كه بر دو عملیات كریدور نرخ بهره و عملیات بازار باز بهاندازه كافی تأكید نشده است.
ایرناپلاس: به كریدور نرخ بهره اشاره كردید، آیا با عملیات بازار باز در ارتباط است یا ابزار مستقلی به شمار میرود؟
سعدوندی: كریدور نرخ بهره مكمل عملیات بازار باز است. در عملیات بازار باز نرخ دقیق سود بینبانكی را تعیین میكنیم؛ اما فارغ از این؛ به علت اینكه اقتصاد در حال رشد است، شاهد افزایش پایدار پایه پولی خواهیم بود. بخشی از این رشد پایدار از طریق كریدور نرخ بهره قابل انجام است. هنگامی كه بانكها سپردههای خود را نزد بانك مركزی قرار میدهند، بانك مركزی با پرداخت سود به آن سپردهها بهنحوی در حال افزایش پایه پولی كشور با یك نرخ ثابت است.
معمولاً عرض كریدور نرخ بهره بین یك تا دو درصد است. برای نمونه اگر در شرایط فعلی نرخ هدف پایه بانك مركزی را 18 درصد در نظر بگیریم، بانك مركزی باید با نرخ 17 درصد به بانكها سود دهد و از بانكهایی كه اضافهبرداشت دارند با نرخ 19 درصد دریافت كند.
بعد از سیاستگذاری از طریق عملیات بازار باز ، در طول زمان به این نتیجه رسیدهاند كه كریدور نرخ بهره در كنار این عملیات، سیاست بسیار موفقی در كنترل تورم بوده است. به همین دلیل است كه در بیش از 150 كشور جهان، تورم كنترل شده است. حتی كشورهایی مانند عراق، سوریه و افغانستان كه در حال جنگ هستند، توانستهاند تورم خود را كنترل كنند.
لزوم بازارگردانی بانك مركزی
ایرناپلاس: عملیات بازار باز برای اجرایی شدن در كشور ما با چه چالشهای روبروست؟
سعدوندی: مهمترین چالش اجرایی این است كه باید بازار نقدپذیر و فعال اوراق مشاركت دولتی با سررسیدهای مختلف داشته باشیم كه متأسفانه در حال حاضر این بازار را بهصورت نقد و با كیفیت بالا نداریم. منتها پایهریزیهای آن انجام شده و بهسرعت میتوانیم این بازار را گسترش دهیم. عملیات بازار باز دقیقاً بازارگردانی بانك مركزی بر روی اوراق مشاركت دولتی است. بازار اوراق دولتی گسترس نخواهد یافت، مگر اینكه بانك مركزی بهعنوان بازارساز در این بازار حضور داشته باشد.
